Nguyễn Khoa Điềm – Tiếng thơ hòa quyện giữa tình yêu đất nước và trí tuệ công dân
Nguyễn Khoa Điềm là một trong những nhà thơ tiêu biểu của thế hệ chống Mỹ, với giọng thơ vừa lãng mạn, trữ tình, vừa đậm chất suy tư và triết lý. Ông được biết đến nhiều nhất qua trường ca “Mặt đường khát vọng”, trong đó đoạn trích “Đất Nước” đã trở thành biểu tượng của thơ ca cách mạng và giáo dục lòng yêu nước cho nhiều thế hệ học sinh Việt Nam.
1. Hành trình đến với văn học và cuộc cách mạng
Nguyễn Khoa Điềm sinh năm 1943 tại Phong Điền, Thừa Thiên Huế, trong một gia đình có truyền thống Nho học và cách mạng. Ông học phổ thông ở Huế, sau đó ra Hà Nội học Đại học Sư phạm Văn khoa. Khi chiến tranh chống Mỹ leo thang, Nguyễn Khoa Điềm trở về miền Trung, tham gia kháng chiến và hoạt động trong lĩnh vực tuyên huấn, văn nghệ ở khu vực chiến trường Trị – Thiên.
Chính trải nghiệm thực tế trong chiến tranh, sự chứng kiến tận mắt cảnh quê hương bị tàn phá và con người phải sống trong đạn bom, đã giúp Nguyễn Khoa Điềm hình thành một chất thơ sâu sắc – vừa thiết tha với đất nước, vừa mang tư duy công dân, giàu tính tự vấn và chiêm nghiệm.
2. “Đất Nước” – bản anh hùng ca của lòng yêu nước
Đoạn thơ “Đất Nước” trích từ trường ca “Mặt đường khát vọng” là tác phẩm nổi bật nhất của Nguyễn Khoa Điềm. Tác phẩm không ca ngợi đất nước bằng những từ ngữ hùng tráng, mà sử dụng chất liệu của đời sống bình dị: từ hạt gạo, ngọn rau, câu chuyện cổ tích, đến dáng mẹ ngồi gánh nước hay chiếc giường tre của người yêu.
Ông đưa ra khái niệm “Đất Nước” không chỉ là lãnh thổ địa lý, mà còn là sự gắn bó máu thịt giữa con người với truyền thống, với văn hóa và lịch sử dân tộc:
“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái ‘ngày xửa ngày xưa…’ mẹ thường hay kể
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm…”
Thơ Nguyễn Khoa Điềm thể hiện một quan điểm mới mẻ: Đất nước không chỉ là của các bậc vua chúa anh hùng, mà là của nhân dân, của những con người vô danh đã âm thầm xây dựng và bảo vệ tổ quốc qua bao thế hệ.
3. Phong cách thơ triết lý mà gần gũi
Nguyễn Khoa Điềm không đi theo hướng mô tả hiện thực chiến tranh khốc liệt như nhiều cây bút cùng thời. Thay vào đó, ông chọn lối thơ suy tưởng, mang chất lý luận nhẹ nhàng, kết hợp giữa tư duy triết học và cảm xúc trữ tình.
Những vần thơ của ông khiến người đọc suy ngẫm về bản sắc dân tộc, về vai trò của mỗi cá nhân trong dòng chảy lịch sử. Tuy mang tính chính luận, nhưng thơ ông không khô khan mà luôn gắn với hình ảnh cụ thể, đời thường, gần gũi với cảm xúc người đọc.
Phong cách này đặc biệt phù hợp trong bối cảnh một thời kỳ đất nước đang tìm kiếm con đường độc lập, tự do và khẳng định bản sắc riêng.
4. Nhà văn hóa, người làm công tác lý luận và quản lý văn nghệ
Ngoài sáng tác, Nguyễn Khoa Điềm còn là một nhà lý luận phê bình, từng giữ nhiều chức vụ quan trọng trong lĩnh vực văn hóa như: Tổng Thư ký Hội Nhà văn Việt Nam, Trưởng ban Tư tưởng – Văn hóa Trung ương, Ủy viên Bộ Chính trị.
Tuy hoạt động trong bộ máy chính trị, ông vẫn giữ được chất thơ riêng biệt, không bị sáo mòn bởi tuyên truyền mà luôn phản ánh chiều sâu tư duy và tình cảm.
Ông cũng có nhiều bài viết lý luận về văn học, đóng góp cho sự định hình và phát triển của nền văn nghệ cách mạng, khẳng định vai trò của văn học trong việc xây dựng ý thức công dân, khơi dậy khát vọng sống và cống hiến cho cộng đồng.
5. Di sản văn học và tinh thần yêu nước
Ngoài trường ca “Mặt đường khát vọng”, Nguyễn Khoa Điềm còn có nhiều tác phẩm thơ và lý luận khác như: “Cõi lặng”, “Người là ai”, “Tư duy văn học”…. Những sáng tác của ông dù ít về số lượng, nhưng có độ chín về tư tưởng và ảnh hưởng sâu rộng.
Ông được trao Giải thưởng Nhà nước về Văn học – Nghệ thuật, và là một trong những tên tuổi có ảnh hưởng lớn trong văn học giai đoạn từ kháng chiến chống Mỹ đến thời kỳ đổi mới.
Lời kế
Nguyễn Khoa Điềm là một cây bút giàu trí tuệ, giàu cảm xúc, người đã khơi mở một hướng đi mới cho thơ ca cách mạng Việt Nam – nơi mà lý tưởng yêu nước được thể hiện qua từng hạt gạo, giọt mồ hôi, và cả những câu chuyện mẹ kể cho con nghe. Thơ ông không chỉ nhắc nhở về quá khứ oanh liệt, mà còn truyền cảm hứng để mỗi người hôm nay sống xứng đáng với lịch sử dân tộc mình.
